Home › 10TH › 6.MYSORE AND OTHER PROVINCES › EUROPEAN › Lesson Notes › MODEL QUESTION Answers › Mysuru Devision › SS › SSLC Exam › SSLC KARNATAKA

KSEEB 10TH SS 6: सार्वजनिक प्रशासन - एक परिचय

"सार्वजनिक प्रशासन म्हणजे सरकारची हृदयवाहिनी असून, ते शासनाच्या प्रत्येक भागाशी निगडीत असते. यशस्वी भरती, पारदर्शक सेवा, कायदा-सुव्यवस्थेचा..."

29 min read

CLASS - 10

MEDIUM - MARATHI
SUBJECT - SOCIAL SCIENCE
SYLLABUS - KARNATAKA STATE
IMP NOTES AND MODEL ANSWERS

नमुना प्रश्नोत्तरे

राज्यशास्त्र –

प्रकरण 6: सार्वजनिक प्रशासन - एक परिचय
(Class 10, KSEEB, मराठी माध्यम)

*परीक्षेसाठी महत्त्वाचे मुद्दे (Points) –***

✨ सार्वजनिक प्रशासन – अर्थ आणि व्याप्ती:

1. प्रशासनाचा अर्थ: लोकांच्या सेवेसाठी कार्य करणे, काळजी घेणे व व्यवस्थापन करणे.

2. सार्वजनिक प्रशासनाचे पितामह: वुड्रो विल्सन

3. व्याख्या:

o वुड्रो विल्सन: कायद्याची अंमलबजावणी

o पिफनर: सार्वजनिक धोरणासाठी सामूहिक प्रयत्न

o गिलिक: कार्यकारी शाखेशी संबंधित कार्य

o एफ.एम. मार्क्स: व्यक्ती, पद्धतींचा समन्वय

🎯 सार्वजनिक प्रशासनाचे महत्त्व:

1. राज्याचा आधारस्तंभ

2. जनहितासाठी सेवा - जन्म ते मृत्यू

3. कायदे व धोरणांची अंमलबजावणी

4. सामाजिक सुरक्षा – पेन्शन, अन्न सुरक्षा, युवा निधी

5. कार्यकारी व कायदेमंडळास मदत

🔍 POSDCORB तत्वांनुसार कार्यक्षेत्र (ल्यूथर गुलिक):

P – Planning (नियोजन)
O – Organising (संघटन)
S – Staffing (कर्मचारी निवड)
D – Directing (निर्देश)
CO – Coordinating (समन्वय)
R – Reporting (अहवाल)
B – Budgeting (अंदाजपत्रक)

📥 भरतीचे प्रकार:

1. प्रत्यक्ष भरती (Direct recruitment): स्पर्धा परीक्षेवर आधारित

2. अप्रत्यक्ष भरती (Indirect recruitment): पदोन्नतीवर आधारित

🏛️ केंद्रीय लोकसेवा आयोग (UPSC):

स्थापना: कलम 315 नुसार
मुख्यालय: नवी दिल्ली
कार्य: गट अ आणि ब पदांसाठी भरती, सेवा सल्ला

UPSC च्या परीक्षेचे टप्पे:

1. प्राथमिक परीक्षा

2. मुख्य परीक्षा

3. व्यक्तिमत्व चाचणी

महत्त्वाच्या सेवा: IAS, IPS, IFS, IRS, IFOS इ.

🏢 राज्य लोकसेवा आयोग (SPSC) आणि KPSC:

स्थापना: 18 मे 1951
मुख्यालय: बंगळुरू
कार्य: राज्यस्तरीय गट अ व ब भरती, पदोन्नती सल्ला

👮‍♂️ कायदा व सुव्यवस्था:

राज्याची प्रमुख जबाबदारी
घटनेचे कलम 355 आणि 356 – संरक्षण व राष्ट्रपती राजवट

🛡️ केंद्र सरकारचे सुरक्षा दल:

1. CRPF: अंतर्गत कायदा व सुव्यवस्था राखणे

2. BSF: सीमावर्ती संरक्षण

3. RPF: रेल्वे सुरक्षेसाठी

4. CISF: औद्योगिक व बंदर सुरक्षेसाठी

🚔 राज्य पोलीस यंत्रणा रचना:

गृहमंत्री

↓

गृह सचिव

↓

पोलीस महासंचालक (DGP)

↓

ADGP → IGP → DIG → SP → ASP → DySP → CPI → PSI → ASI → HC → कॉन्स्टेबल

👉 पोलिसांचा कार्यभाग: कायदा व सुव्यवस्था राखणे, संरक्षण, सामाजिक शांतता सुनिश्चित करणे.

📝 स्वाध्याय 📝

अ) रिकाम्या जागा भरा:

1. सार्वजनिक प्रशासनाचे जनक वुड्रो विल्सन
2. सार्वजनिक प्रशासन हा शब्द प्रथम वापरणारे अलेक्झांडर हॅमिल्टन
3. केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या सदस्यांची नियुक्ती राष्ट्रपती करतात.
4. घटनेच्या 315 कलमात राज्य लोकसेवा आयोगाची तरतूद आहे.

ब) खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा:

5. सार्वजनिक प्रशासन अतिआवश्यक आहे. चर्चा करा.
उत्तर:  सार्वजनिक प्रशासनाशिवाय राज्याची कल्पना शक्य नाही. हे सरकारचे हृदय आहे जे लोकांना जन्मापासून मृत्यूपर्यंत सेवा पुरवते. कायदा आणि सुव्यवस्था राखणे, न्याय, शिक्षण, रोजगार यांसारख्या सेवा देणे, तसेच सामाजिक सुरक्षा आणि राष्ट्रीय संरक्षणासाठी प्रशासन जबाबदार आहे. त्यामुळे सार्वजनिक प्रशासन अत्यंत आवश्यक आहे.

6. सार्वजनिक प्रशासन व्यक्तीच्या जन्मापासून मृत्यूपर्यंत व्यापकपणे कार्य करते. स्पष्ट करा.
उत्तर:  सार्वजनिक प्रशासन लोकांना जन्मापासून मृत्यूपर्यंत विविध सेवा पुरवते जसे की शिक्षण, आरोग्य, कायदा आणि सुव्यवस्था, रोजगार, जीवनावश्यक वस्तूंची उपलब्धता, सामाजिक सुरक्षा योजना इत्यादी. त्यामुळे लोकांचे जीवन सुरळीत चालू राहते.

7. भरतीचे प्रकार स्पष्ट करा.
उत्तर:  भरती दोन प्रकारची असते:
- प्रत्यक्ष भरती: पात्र उमेदवारांची स्पर्धा परीक्षांद्वारे निवड केली जाते.
- अप्रत्यक्ष भरती: सरकारी सेवेत असलेल्या कर्मचाऱ्यांना त्यांच्या पात्रता आणि ज्येष्ठतेनुसार पदोन्नती दिली जाते.

8. कायदा व सुव्यवस्था राखण्यात राज्याची भूमिका स्पष्ट करा.
उत्तर:  राज्य सरकार कायदा व सुव्यवस्था राखण्याची प्राथमिक जबाबदारी पार पाडते. राज्य पोलीस प्रशासन हे कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी कार्य करते. गृहमंत्री, गृह सचिव आणि पोलीस अधिकाऱ्यांच्या मार्गदर्शनाखाली पोलीस दल समाजातील शांतता आणि कायदा राखतात.

क) प्रकल्प:

1. UPSC द्वारे भरती केल्या जाणाऱ्या प्रमुख नागरी सेवांची यादी तयार करा.

2. तुमच्या जिल्ह्यातील पोलीस प्रशासकीय यंत्रणेची माहिती मिळवा आणि त्याची संरचना लिहा.

एक मार्काचे प्रश्न (One Mark Questions for practice) 📝

प्रत्येक प्रश्नाचे एका वाक्यात उत्तर लिहा:

1. सार्वजनिक प्रशासनाचे जनक कोणाला म्हटले जाते?

उत्तर: वुड्रो विल्सन यांना सार्वजनिक प्रशासनाचे जनक म्हटले जाते.

2. 'प्रशासन' या शब्दाचा अर्थ काय आहे?

उत्तर: 'प्रशासन' या शब्दाचा अर्थ काळजी घेणे, देखरेख करणे, सेवा करणे आणि व्यवस्थापन करणे असा होतो.

3. सार्वजनिक प्रशासनाचा संकुचित दृष्टिकोन कोणी मांडला?

उत्तर: ल्यूथर गुलिक आणि हर्बर्ट ए. सायमन यांनी सार्वजनिक प्रशासनाचा संकुचित दृष्टिकोन मांडला.

4. POSDCORB मध्ये 'O' कशासाठी आहे?

उत्तर: POSDCORB मध्ये 'O' म्हणजे Organising (संघटन) होय.

5. भरतीचे दोन मुख्य प्रकार कोणते आहेत?

उत्तर: भरतीचे दोन मुख्य प्रकार प्रत्यक्ष भरती आणि अप्रत्यक्ष भरती आहेत.

6. UPSC कोणत्या घटनात्मक कलमांतर्गत येते?

उत्तर: UPSC भारतीय संविधानाच्या कलम ३१५ अंतर्गत येते.

7. KPSC चे पूर्ण रूप काय आहे?

उत्तर: KPSC चे पूर्ण रूप कर्नाटक लोकसेवा आयोग (Karnataka Public Service Commission) आहे.

8. राज्य लोकसेवा आयोगाच्या सदस्यांची नियुक्ती कोण करते?

उत्तर: राज्य लोकसेवा आयोगाच्या सदस्यांची नियुक्ती राज्यपाल करतात.