9वी समाज विज्ञान
प्रकरण 7 - राज्य सरकार
इयत्ता - नववी
विषय - समाज विज्ञान
माध्यम - मराठी
अभ्यासक्रम - 2022 सुधारित
विषय - स्वाध्याय
स्वाध्याय
1. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.
1) भारतीय संघराज्यात 28 राज्ये व 6 केंद्रशासित प्रदेश आहेत.
2) कर्नाटक विधान परिषदेमध्ये 75 सदस्य आहेत.
3) राज्यमंत्रीमंडळात मुख्यमंत्री आणि मंत्रिमंडळ हेच खरे कार्यकारी असतात.
4) राज्यपालांची नियुक्ती राष्ट्रपती करतात.
खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
प्रश्न 1: विधानसभेची रचना स्पष्ट करा.
उत्तर - विधान सभा हे राज्य कायदेमंडळातील कनिष्ठ सभागृह आहे.विधानसभेत लोकांनी निवडून प्रतिनिधी असतात.विधानसभेच्या रचनेत खालील प्रमुख मुद्द्यांचा समावेश होतो.
👉रचना: विधानसभेत सदस्यांची संख्या राज्याच्या लोकसंख्येवर अवलंबून असते आणि ही संख्या 500 पेक्षा जास्त नसते किंवा 60 पेक्षा कमी नसते.
👉विधानसभा सदस्य : विधानसभेचे सदस्य त्यांच्या संबंधित मतदारसंघातील लोकांचे प्रतिनिधित्व करतात.ते कायदेमंडळ प्रक्रियेत त्यांच्या मतदारसंघाच्या समस्या व अडचणी सोडवण्यास जबाबदार असतात.
👉कार्यकाल - विधानसभेच्या सदस्याचा कार्यकाल हा साधारणपणे पाच वर्षांचा असतो.पण, मंत्रिमंडळाच्या शिफारशीनुसार विधानसभेचा कार्यकाळ पूर्ण होण्यापूर्वी बरखास्त केली जाऊ शकते.
👉कार्ये आणि अधिकार: विधानसभा अनेक अधिकार असतात.विधानसभेला राज्य सूची आणि समवर्ती सूची अंतर्गत विषयांशी संबंधित कायदे करण्याचा अधिकार आहे.राज्यपालांकडे मंजुरीसाठी पाठवण्यापूर्वी विधेयके विधानसभा आणि विधानपरिषद (असल्यास) या दोन्ही सभागृहांनी मंजूर करणे आवश्यक आहे.वित्त विधेयक विधानसभेत पहिल्यांदा मांडण्यात येत असल्याने आर्थिक बाबींमध्येही विधानसभा महत्त्वाची भूमिका बजावते.
तसेच राज्यसभा, राष्ट्रपती आणि इतर पदांवरील सदस्यांची निवड करण्यातही विधानसभा महत्वाची भूमिका बजावते.
प्रश्न २: विधान परिषदेचे सदस्य कोणत्या क्षेत्राचे प्रतिनिधित्व करतात?
उत्तर - राज्य कायदेमंडळातील कनिष्ठ सभागृहाला विधान परिषद असे म्हणतात.विधान परिषदेचे सदस्य राज्यातील 5 क्षेत्रांचे प्रतिनिधित्व करतात.विधानपरिषदेतील प्रतिनिधीत्वात खालील श्रेणींचा समावेश होतो.विधानसभा सदस्य,स्थानिक स्वराज संस्था,पदवीधर मतदारसंघ,शिक्षक मतदारसंघ तसेच कला,साहित्य, शिक्षण,समाजसेवा आणि विज्ञान यासारख्या विविध क्षेत्रातील तज्ञ नागरिकांची विधानसभा सदस्य म्हणून राज्यपाल करतात.
प्रश्न ३: राज्यपालांची पात्रता आणि कार्यकालावधी यांची माहिती लिहा.
उत्तर - राज्यपाल हे राज्य सरकारमधील प्रमुख घटनात्मक व्यक्ती असतात.राज्यपालांची पात्रता आणि पदाचा कार्यकालावधी खालीलप्रमाणे आहे.
पात्रता:
👉तो भारताचा नागरिक असावा.
👉वयाची 35 वर्षे पूर्ण केलेली असावी.
👉कोणतेही लाभाचे पद धारण करू नये.
👉याव्यतिरिक्त,राज्यपाल संसद किंवा राज्य विधानमंडळाचा सदस्य असू नये.जर राज्यपाल यापैकी एकाचे सदस्य असतील तर त्यांनी राज्यपाल म्हणून नियुक्ती केल्यावर त्या पदाचा राजीनामा द्यावा लागेल.
कार्यकालावधी:
राज्यपालांचा कार्यकाळ साधारणपणे 5 वर्षांचा असतो.पण हा कार्यकाळ पूर्ण झाल्यानंतरही दुसरे राज्यपाल नियुक्त होईपर्यंत राज्यपाल या पदावर कार्यरत असतात.राष्ट्रपती केंद्रीय मंत्री परिषदेच्या शिफारशीनुसार कार्यकाळ संपण्यापूर्वी राज्यपालांना परत बोलावू शकतात.
प्रश्न 4: मुख्यमंत्र्यांवर या विषयावर थोडक्यात टिपा लिहा.
उत्तर -
मुख्यमंत्री हे राज्य सरकारचे प्रमुख असतात.मुख्यमंत्री हे मंत्री परिषदेचे प्रमुख म्हणून काम करतात आणि राज्याच्या प्रशासनात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.मुख्यमंत्र्यांशी संबंधित इतर माहिती खालीलप्रमाणे -
मुख्यमंत्री हा राज्याच्या विधिमंडळातील बहुमत मिळालेल्या पक्षाचा नेता असतो आणि राज्य सरकारच्या नेतृत्वासाठी जबाबदार असतो.ते राज्यपाल आणि मंत्रीपरिषद यांच्यातील दुवा म्हणून काम करतात.
कार्ये आणि अधिकार:
👉मंत्र्यांना खाते वाटप करणे.
👉गरज पडल्यास मंत्र्यांना त्यांच्या पदावरून हटवण्याचा अधिकार मुख्यमंत्र्यांना असतो.
👉योजना तयार करणे,निर्णय घेणे आणि विविध सरकारी विभागांचे पर्यवेक्षण करणे यामध्ये मुख्यमंत्री महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
मुख्यमंत्र्यांचा कार्यकाळ हा साधारणपणे विधानसभेच्या कार्यकाळाएवढाच असतो,जो पाच वर्षांचा असतो.मुख्यमंत्री हे विधानसभेला जबाबदार असतात आणि त्यांच्याकडून कार्यक्षम प्रशासन,योजनांची अंमलबजावणी आणि सरकारी विभागांमध्ये समन्वय सुनिश्चित करणे अपेक्षित असते.
राज्य सरकारचे यश किंवा अपयश बहुतेकदा मुख्यमंत्र्यांचे नेतृत्व कौशल्य,निर्णय घेण्याची क्षमता आणि राजकीय युती व्यवस्थापित करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असते.शेवटी, मुख्यमंत्र्यांची भूमिका राज्य सरकारच्या कामकाजाचा अविभाज्य भाग आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा