Home › 10TH › 6.MYSORE AND OTHER PROVINCES › EUROPEAN › Lesson Notes › MODEL QUESTION Answers › Mysuru Devision › SS › SSLC Exam › SSLC KARNATAKA

KSEEB 10TH SS 7.भारतासमोरील आव्हाने आणि उपाययोजना: एक अभ्यास

"इयत्ता 10वी (मराठी माध्यम, कर्नाटक राज्य) समाज विज्ञान विषयातील 'भारतासमोरील आव्हाने आणि त्यावरील उपाययोजना' या प्रकरणावर आधारित महत्त्वपूर्ण नोट्स"

57 min read

CLASS - 10

MEDIUM - MARATHI
SUBJECT - SOCIAL SCIENCE
SYLLABUS - KARNATAKA STATE
IMP NOTES AND MODEL ANSWERS
प्रकरण 7 . 🇮🇳 भारतासमोरील आव्हाने आणि उपाययोजना: एक अभ्यास 🇮🇳

🇮🇳 Challenges Before India and Solutions: A Study 🇮🇳

महत्त्वाचे मुद्दे आणि स्पष्टीकरणे (Important Points and Explanations) 📝

1. जातीयवाद (Casteism) 💔:

अर्थ: धर्माच्या आधारावर समाजात गट पाडणे, स्वतःच्या धर्माचा अभिमान बाळगणे आणि इतर धर्मांबद्दल द्वेषभावना ठेवणे.

परिणाम: धार्मिक विभाजन, अविश्वास, सामाजिक गटबाजी, आर्थिक आणि राजकीय शत्रुत्व, राष्ट्रीय एकता आणि अखंडतेला धोका.

कारणे: ब्रिटीशांची 'फोडा आणि राज्य करा' नीती, निवडणुकीदरम्यान राजकीय पक्षांकडून जातीयवादाला प्रोत्साहन.

नियंत्रणासाठी उपाय: समान नागरी कायदा, समान वागणूक, आंतरजातीय विवाह, राष्ट्रीय एकात्मतेची भावना, निधर्मी शिक्षण, जनजागृती, कठोर कायदे.

2. प्रांतीयवाद / प्रादेशिकता (Regionalism) 🗺️:

अर्थ: स्वतःच्या प्रांताबद्दल किंवा राज्याबद्दल अत्यधिक प्रेम आणि अभिमान.

परिणाम: देशाच्या एकतेला बाधा, राज्या-राज्यात सीमा आणि पाणीवाटपावरून तंटे, राष्ट्रीय हिताकडे दुर्लक्ष. मर्यादित प्रांतीयवाद विकासाला प्रेरणा देऊ शकतो.

कारणे: ऐतिहासिक पार्श्वभूमी, सामाजिक व्यवस्था, आर्थिक विचारसरणी, सांस्कृतिक विविधता, भाषिक अभिमान.

नियंत्रणासाठी उपाय: एकेरी नागरिकत्व, राज्यांना विकासाची स्वायत्तता, राष्ट्रवादावर भर, भाषावार प्रांतरचना विकासाला मदत करणारी असावी, सकारात्मक प्रांतीयवादाला चालना.

उपप्रादेशिकता: राज्यातील विविध क्षेत्रांतील प्रादेशिकवाद. याचे कारण प्रादेशिक असमतोल असू शकते. कर्नाटक सरकारने यासाठी विकास मंडळे स्थापन केली आहेत.

3. निरक्षरता (Illiteracy) 📚:

अर्थ: लिहिता-वाचता न येणे.

परिणाम: मानवी साधनसंपत्तीचा विकास खुंटणे, सामाजिक आणि आर्थिक प्रगतीला अडथळा.

स्थिती: स्वातंत्र्याच्या वेळी 12% साक्षरता, 2011 मध्ये 74.04% पर्यंत वाढ.

दूर करण्यासाठी उपाय: सर्व शिक्षा अभियान (2001), राष्ट्रीय शिक्षण अभियान (1988), साक्षर भारत मोहिम, शिक्षण हक्क कायदा 2009 (6 ते 14 वयोगटातील मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण), नवभारत साक्षरता कार्यक्रम (2022-27).

4. भ्रष्टाचार (Corruption) 💰:

अर्थ: लाच घेऊन किंवा इतर गैरमार्गांनी बेकायदेशीर काम करणे, वैयक्तिक स्वार्थासाठी सार्वजनिक नियमांचे उल्लंघन करणे.

परिणाम: सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय व्यवस्थेवर वाईट परिणाम, कायद्याचे राज्य दुर्बळ होणे, गुन्हेगारी वाढणे, प्रशासनात पारदर्शकतेचा अभाव.

कारणे: जातीवाद, घराणेशाही, उत्तरदायित्वाचा अभाव, कठोर कायद्यांचा अभाव, मानवी स्वार्थ.

नियंत्रणासाठी उपाय: लोकपाल आणि लोकायुक्त संस्थांची स्थापना, केंद्रीय दक्षता आयोग (CVC), भ्रष्टाचार प्रतिबंधक कायदा-1988, माहितीचा अधिकार कायदा-2005, शासकीय कार्यालयांमध्ये सीसीटीव्ही, जलद फाइल निपटारा, तक्रार पेट्या, कठोर दंडव्यवस्था, राजकीय आणि प्रशासकीय इच्छाशक्ती, लोकांचे सहकार्य.

5. महिलांचे स्थान (लिंग असमानता) (Status of Women - Gender Inequality) 🚺:

अर्थ: समाजात पुरुष आणि स्त्रिया यांच्यात भेदभाव करणे.

परिणाम: महिलांचा विकास खुंटणे, राष्ट्रीय प्रगतीला अडथळा.

कारणे: समाज व्यवस्था, गरिबी, निरक्षरता.

बळकट करण्यासाठी उपाय: महिला आणि बालकल्याण विकास मंत्रालय, सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण, राष्ट्रीय आणि राज्य महिला आयोग, महिला विकास महामंडळे, सखी वन स्टॉप सेंटर, हुंडा प्रतिबंधक कायदा, कौटुंबिक हिंसाचार प्रतिबंध कायदा (2005), कामाच्या ठिकाणी महिलांचा लैंगिक छळ प्रतिबंध कायदा (2013), स्थानिक संस्थांमध्ये आरक्षण (50% कर्नाटकात), महिला हेल्पलाइन 1091, नारीशक्ती वंदना कायदा (लोकसभा आणि विधानसभेत 33% आरक्षण).

6. लैंगिक अल्पसंख्याक (Gender Minorities) 🏳️‍🌈:

अर्थ: शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या स्वतःच्या जन्मलेल्या लिंगापेक्षा वेगळी ओळख असणाऱ्या व्यक्ती.

परिणाम: सामाजिक बहिष्कार, भेदभाव (कुटुंब, शिक्षण, आरोग्य, रोजगार).

सक्षमीकरणासाठी उपाय: सर्वोच्च न्यायालयाचा 2014 चा ऐतिहासिक निर्णय, ट्रान्सजेंडर मायनॉरिटी प्रोटेक्शन ऍक्ट-2019, लैंगिक अल्पसंख्याक व्यक्तींच्या कल्याणासाठी एकात्मिक पुनर्वसन उप-प्रकल्प 'स्माईल', राष्ट्रीय परिषद, राष्ट्रीय पोर्टल, 'गरिमा गृह', तामिळनाडू आणि कर्नाटक सरकारची कल्याणकारी मंडळे आणि धोरणे (कर्नाटकात सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 1% आरक्षण).

7. आर्थिक असमानता (Economic Inequality) 📊:

अर्थ: गरीब आणि श्रीमंत वर्गातील मोठी दरी.

परिणाम: सामाजिक असंतोष, गरिबांचा भ्रमनिरास.

कारणे: खाजगी क्षेत्रातील मोठे पगार, नफेबाजी, भ्रष्टाचार, सरकारी योजनांचा लाभ तळागाळातील लोकांपर्यंत न पोहोचणे.

दूर करण्यासाठी उपाय: योग्य आर्थिक सुधारणा आणि नियोजन, गरीब व आदिवासी लोकांना विकासाचे भागीदार बनवणे, त्यांचे पुनर्वसन, कुटीर आणि लघु उद्योगांना प्रोत्साहन, योग्य कर आकारणी, मक्तेदारीवर नियंत्रण, जमीन सुधारणा, कामगार धोरण, सामाजिक सुरक्षा.

8. लोकसंख्येचा विस्फोट (Population Explosion) 💥:

अर्थ: लोकसंख्येत अचानक आणि मोठी वाढ होणे.

परिणाम: बेरोजगारी, निरक्षरता, गरिबी, घरांची कमतरता, आरोग्याच्या समस्या, पाण्याची कमतरता.

कारणे: जन्मदरात वाढ, मृत्यूदरात घट, आयुर्मानात वाढ, बालमृत्यूदरात घट.

नियंत्रणासाठी उपाय: साक्षरतेचा प्रसार, तंत्रज्ञान शिक्षण, कृषी आणि औद्योगिक विकास, रोजगार संधी निर्माण करणे.

लोकशास्त्रीय लाभांश: कार्यरत लोकसंख्येचे एकूण लोकसंख्येशी असलेले प्रमाण. भारतासाठी ही संधी आहे, जर लोकसंख्येला चांगले शिक्षण, आरोग्य आणि कौशल्ये दिली तर ते देशाच्या विकासासाठी उपयुक्त ठरतील.

9. दारिद्र्य (Poverty) 🏚️:

अर्थ: अन्न, वस्त्र, निवारा यांसारख्या मूलभूत गरजा पूर्ण न होणे.

प्रकार: ग्रामीण आणि शहरी भागात आढळते.

निर्मूलनासाठी उपाय: बीपीएल कार्ड वितरण, पंचवार्षिक योजनांमध्ये दारिद्र्य निर्मूलनाचे उद्दिष्ट, जवाहर रोजगार योजना, महात्मा गांधी ग्रामीण रोजगार हमी योजना, प्रधानमंत्री ग्रामोदय योजना, मानव आणि नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा योग्य वापर, उत्पादनात वाढ आणि संपत्तीचे योग्य वाटप.

10. नफेबाजी (Profiteering) 📈:

अर्थ: ग्राहकांकडून गरजेपेक्षा जास्त नफा घेणे किंवा व्यवसायात सहजपणे जास्त पैसे कमवणे.

परिणाम: आर्थिक असमानता, दारिद्र्य, गुन्हेगारीत वाढ, महागाई.

कारणे: वस्तूंच्या दरात अनियंत्रित वाढ, वितरकांनी जास्त नफा घेणे.

नियंत्रणासाठी उपाय: वस्तूंच्या किंमती स्थिर ठेवणे, उद्योग समूहांवर नियंत्रण, सहकारी बाजारपेठांचा विकास, योग्य कर आकारणी धोरण.

11. चोरटा व्यापार (Smuggling) 🚢:

अर्थ: विना कर वस्तूंची आयात करणे, बेकायदेशीर व्यापार.

परिणाम: देशाचे आर्थिक नुकसान, गृह उद्योग आणि देशी बाजारपेठेला हानी.

नियंत्रणासाठी उपाय: योग्य आयात-निर्यात धोरण, आवश्यक वस्तूंचीच आयात, किनारपट्टीवर कडक गस्त, आर्थिक अपराधांना कठोर शिक्षा, आंतरराष्ट्रीय आणि राज्यांतर्गत व्यापारी करार, जनजागृती, चोरट्या वस्तूंवर सामाजिक बहिष्कार.

I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भराः

1.    आपल्या प्रांताविषयी असणाऱ्या पराकोटीच्या प्रेमाला प्रांतीयवाद म्हणतात.

2.   माहिती हक्क कायदा 2005 यावर्षी लागू करण्यात आला.

3.   2011 च्या जनगणनेनुसार भारताच्या साक्षरतेचे प्रमाण 74.04% होते.

4.   भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या पहिल्या महिला न्यायमूर्ती फातिमा बीवी होत्या.

II. खालील प्रश्नांची उत्तरे समूहामध्ये चर्चा करून लिहाः

5. जातीयवादावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कोणती पावले उचलली पाहिजेत ?

o   समान नागरी कायदा लागू करणे.

o   सर्वांसाठी समान वागणूक सुनिश्चित करणे.

o   जीवनातील सर्व क्षेत्रांमध्ये आंतरजातीय दृष्टिकोन वाढवणे.

o   राष्ट्रीय एकात्मतेच्या भावनेला प्रोत्साहन देणे.

o   मतपेढीचे (vote bank) राजकारण थांबवणे.

o   धार्मिक मूलतत्त्ववादाला विरोध करणे.

o   मुलांना निधर्मी शिक्षण देणे.

o   जागरूकता वाढवणे, राजकीय इच्छाशक्ती आणि पारदर्शकता दर्शवणे.

o   सक्षम कायदे आणि निष्पक्ष न्यायव्यवस्था असणे.

o   निकोप प्रसारमाध्यमांचा वापर करणे.

6. निरक्षरता निर्मूलनासाठी कोणती पावले उचलली आहेत?

o   सर्व शिक्षा अभियान सुरू केले.

o   राष्ट्रीय शिक्षण अभियान चालवले.

o   साक्षर भारत मोहिम अंमलात आणली.

o   शिक्षणाला मूलभूत अधिकार म्हणून मान्यता दिली (कलम 21A).

o   शिक्षण हक्क कायदा 2009 लागू केला, ज्यामुळे 6 ते 14 वयोगटातील मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण मिळते.

o   नवभारत साक्षरता कार्यक्रम (2022-27) राबवला जात आहे.

7.   लिंगभेद दूर करण्यासाठी सरकारने कोणत्या उपाययोजना केल्या आहेत?

o   महिला आणि बालकल्याण विकास मंत्रालय सुरू केले.

o   सरकारी नोकऱ्यांमध्ये महिलांसाठी आरक्षण दिले.

o   राष्ट्रीय आणि राज्य महिला आयोग स्थापन केले.

o   महिला विकास महामंडळे स्थापन केली.

o   कौटुंबिक हिंसाचार प्रतिबंध कायदा (2005) लागू केला.

o   कामाच्या ठिकाणी महिलांचा लैंगिक छळ प्रतिबंध कायदा (2013) लागू केला.

o   स्थानिक संस्थांमध्ये महिलांसाठी 50% जागा राखीव ठेवल्या (कर्नाटक).

o   महिला हेल्पलाइन 1091 सुरू केली.

o   लोकसभा आणि विधानसभेत महिलांसाठी 33% आरक्षणाचे विधेयक (नारीशक्ती वंदना कायदा) मंजूर केले.

8. लोकसंख्येच्या विस्फोटामुळे निर्माण झालेल्या समस्यांचे निर्मूलन करण्याचे मार्ग कोणते ?

o   साक्षरतेचा प्रसार करणे.

o   तंत्रज्ञान शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे.

o   कृषी आणि औद्योगिक विकास करणे.

o   निर्यात वाढवणे.

o   लघु आणि कुटीर उद्योगांचा विकास करणे.

o   शहरी आणि ग्रामीण भागात रोजगाराच्या संधी वाढवणे.

9. लिंग अल्पसंख्याक कोण आहेत? त्यांच्यावरील भेदभाव दूर करण्यासाठी कोणती पाऊले उचलली आहेत ?

o   शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या ज्या व्यक्तींची ओळख त्यांच्या जन्मलेल्या लिंगापेक्षा वेगळी असते, त्यांना लैंगिक अल्पसंख्याक म्हणतात. यामध्ये तृतीयपंथी आणि इतर लैंगिक ओळख असणाऱ्या व्यक्तींचा समावेश होतो.

o   भेदभाव दूर करण्यासाठी उचललेली पाऊले:

§ सर्वोच्च न्यायालयाचा 2014 चा ऐतिहासिक निर्णय.

§ ट्रान्सजेंडर मायनॉरिटी प्रोटेक्शन ऍक्ट-2019 लागू केला.

§ 'स्माईल' योजनेअंतर्गत लैंगिक अल्पसंख्याक व्यक्तींसाठी राष्ट्रीय परिषद स्थापन केली.

§ ट्रान्सजेंडरसाठी राष्ट्रीय पोर्टल तयार केले.

§ 'गरिमा गृह' नावाने निवारागृहे बांधली जात आहेत.

§ तामिळनाडू आणि कर्नाटक सरकारद्वारे कल्याणकारी मंडळे आणि धोरणे लागू केली (कर्नाटकात सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 1% आरक्षण).

10. गरिबी निर्मूलनासाठी राबविण्यात येणाऱ्या येणाऱ्या कार्यक्रमांची यादी करा.

o   गरीब कुटुंबांना बीपीएल कार्डाचे वितरण.

o   पंचवार्षिक योजनांमध्ये दारिद्र्य निर्मूलनाचे उद्दिष्ट.

o   जवाहर रोजगार योजना.

o   महात्मा गांधी ग्रामीण रोजगार हमी योजना.

o   प्रधानमंत्री ग्रामोदय योजना.

11. नफेबाजी अनेक वाईट परिणामांना कारणीभूत ठरते. या विधानाचे समर्थन करा.

o   नफेबाजीमुळे आर्थिक असमानता वाढते, गरीब अधिक गरीब होतात आणि श्रीमंत अधिक श्रीमंत.

o   यामुळे समाजात दारिद्र्य वाढते, कारण वस्तूंच्या किंमती वाढल्याने गरीब लोकांना मूलभूत गरजा पूर्ण करणे कठीण होते.

o   नफेखोरीमुळे समाजात गुन्हेगारी वाढू शकते, कारण लोक जास्त पैसे मिळवण्यासाठी गैरमार्ग अवलंबण्याची शक्यता असते.

o   वस्तूंच्या किमतीत सतत वाढ झाल्यामुळे महागाई वाढते, ज्यामुळे सामान्य माणसाच्या जीवनावर नकारात्मक परिणाम होतो.

12. तस्करी / चोरटा व्यापार म्हणजे सूचना काय आहेत ?

o   तस्करी/चोरटा व्यापार म्हणजे विना कर भरता वस्तूंची आयात करणे किंवा कायद्याचे उल्लंघन करून व्यापार करणे. ही एक देशविरोधी आर्थिक क्रिया आहे.

o   नियंत्रणासाठी सूचना:

§ योग्य आयात-निर्यात धोरण अवलंबणे.

§ फक्त आवश्यक वस्तूंची आयात करणे आणि निर्यातीला प्रोत्साहन देणे.

§ आयात केलेल्या वस्तूंची तपासणी करणे.

§ घरगुती उद्योग आणि उत्पादन क्षेत्राला प्रोत्साहन देणे.

§ किनारपट्टीवर कडक गस्त ठेवणे.

§ आर्थिक गुन्ह्यांसाठी कठोर शिक्षा देणे.

§ आंतरराष्ट्रीय आणि राज्यांतर्गत व्यापारी करार करणे.

§ लोकांमध्ये चोरट्या व्यापाराबद्दल जागरूकता निर्माण करणे आणि अशा वस्तूंवर सामाजिक बहिष्कार घालणे.

सरावासाठी 1 मार्कांचे प्रश्न आणि उत्तरे 📝

1.    प्रश्न: जातीयवादाचे प्रमुख कारण काय आहे?

उत्तर: ब्रिटीशांची 'फोडा आणि राज्य करा' नीती.

2.   प्रश्न: प्रांतीयवादाचा राष्ट्रीय एकात्मतेवर काय परिणाम होतो?

उत्तर: बाधा येते.

3. प्रश्न: 2011 च्या जनगणनेनुसार भारतातील निरक्षर लोकांचे प्रमाण किती होते?

उत्तर: 25.96%.

4. प्रश्न: कर्नाटक लोकायुक्त कायदा कोणत्या वर्षी लागू झाला?

उत्तर: 1986.

5. प्रश्न: भारतातील पहिल्या महिला पंतप्रधान कोण होत्या?

उत्तर: श्रीमती इंदिरा गांधी.

6. प्रश्न: 'स्माईल' योजना कशासाठी आहे?

उत्तर: लैंगिक अल्पसंख्याक व्यक्तींच्या कल्याणासाठी.

7.   प्रश्न: लोकसंख्येच्या बाबतीत भारत जगात कितव्या क्रमांकाचा देश आहे?

उत्तर: दुसरा.

8. प्रश्न: दारिद्र्य म्हणजे काय?

उत्तर: मूलभूत गरजा पूर्ण न होण्याची अवस्था.

9. प्रश्न: नफेबाजी कशामुळे वाढते?

उत्तर: वस्तूंच्या अनियंत्रित दरवाढीमुळे.

10. प्रश्न: चोरट्या व्यापाराचा देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर काय परिणाम होतो?

उत्तर: नकारात्मक परिणाम होतो.

पाठावर आधारित 15 बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी दिली आहे. प्रत्येक प्रश्नास चार पर्याय दिले असून बरोबर उत्तर चिन्हांकित केले आहे.
बहुपर्यायी प्रश्नांची (MCQ) सराव चाचणी